Η παγίδα της γεωγραφίας στην Ουκρανία

Στο περίφημο βιβλίο του, «Αιχμάλωτοι της γεωγραφίας», ο Tim Marshall επισημαίνει τον αυξημένο ρόλο που διαδραματίζει η γεωγραφία στη χάραξη της πολιτικής και στη λήψη αποφάσεων συνυφασμένων με τα εθνικά συμφέροντα των κρατών.

Γράφει ο Ευάγγελος Τσούρης

Η κρίση στην Ουκρανία, με σημείο εκκίνησης το 2013-2014, έφερε την προαναφερθείσα χώρα στα πρόθυρα της καταστροφής. Η επικράτειά της διαμελίστηκε, η Κριμαία προσαρτήθηκε από τη Ρωσία και η Ανατολική Ουκρανία αποτελεί σημείο αιματηρής αντιπαράθεσης μεταξύ Ουκρανών και ρωσόφωνων αυτονομιστών. Σήμερα, παρατηρείται μία νέα αναζωπύρωση της έντασης που εγκυμονεί τον κίνδυνο γενικευμένου πολέμου μεταξύ Ρωσίας και Ουκρανίας{1} .

Αφετηρία των γεγονότων αυτών, υπήρξαν οι αιματηρές συμπλοκές μεταξύ της ουκρανικής κυβέρνησης του Viktor Yanukovych και των διαδηλωτών-υποστηρικτών της ενταξιακής πορείας στην Ε.Ε.{3}. Αφορμή των διαδηλώσεων υπήρξε η εγκατάλειψη από τον Ουκρανό Πρόεδρο μίας συμφωνίας της χώρας του με την Ε.Ε. και η υιοθέτηση μίας συμφωνίας με τη Ρωσία{3}.

Έπειτα από σφοδρές και πολύνεκρες διαδηλώσεις, ο Πρόεδρος εγκατέλειψε τη χώρα και την εξουσία ανέλαβαν φιλοδυτικά και αντιρωσικά στοιχεία, μέχρι και φιλοναζιστικές φατρίες{4}. Την ίδια ακριβώς στιγμή η Ρωσία, έχοντας αντιληφθεί τον κίνδυνο, εισέβαλε και προσάρτησε τη Χερσόνησο της Κριμαίας{4}.

Παράλληλα, στην Ανατολική Ουκρανία ξέσπασαν συγκρούσεις μεταξύ ρωσόφωνων κατοίκων και Ουκρανών στρατιωτών. Η έκβαση της σύγκρουσης ήταν η δημιουργία αυτόνομων κρατικών μορφωμάτων , όπως του Donetsk και του Luhansk , που κατοικούνται στην συντριπτική πλειοψηφία από εθνικά Ρώσους κατοίκους που υποστηρίζουν τη Μόσχα{3}. Ο χάρτης αποδεικνύει του λόγου το αληθές{1}.

Σήμερα, η κατάσταση επιδεινώνεται και τείνει να λάβει τρομακτικές διαστάσεις. Οι συγκρούσεις Ουκρανών και αυτονομιστών απειλούν για μία ακόμη φορά την ειρήνη στη γηραιά ήπειρο. Η Ρωσία δια στόματος Vladimir Putin, έχει δηλώσει ότι θα προστατεύει τους εθνικά Ρώσους στην Ουκρανία με τη χρήση πολιτικών, διπλωματικών και νόμιμων μέσων{2}.

Ο φόβος της Ρωσίας πηγάζει από τη σκέψη μιας πιθανής εθνοκάθαρσης των περιοχών που ελέγχουν οι Ρώσοι αυτονομιστές σε περίπτωση επικράτησης των Ουκρανών{1]. Για αυτόν τον λόγο, περίπου 20000 Ρώσοι έχουν παραταχθεί στα ρωσο-ουκρανικά σύνορα{2}. Η πιθανή εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία θα υπονομεύσει τη σταθερότητα και την ασφάλεια σε ολόκληρη την Ευρώπη, ενώ αναμένεται αντίδραση της Ε.Ε. και του ΝΑΤΟ που έχουν ζωτικής σημασίας συμφέροντα στην περιοχή.

Στην πραγματικότητα, για να γίνει επαναφορά στους «Αιχμαλώτους της γεωγραφίας» του Marshall, η Ουκρανία είναι αιχμάλωτη της γεωγραφίας της. Συνορεύει με τη Ρωσία και έχει έξοδο στη Μαύρη Θάλασσα (ή Εύξεινο Πόντο). Η Κριμαία, που πλέον ανήκει στη Ρωσία, αποτελούσε ισχυρό χαρτί για την Ουκρανία, λόγω του λιμανιού της Σεβαστούπολης.

Η Ρωσία, διαπιστώνοντας τη σημασία του, επιθυμούσε την Κριμαία για αυτόν τον λόγο: να αποκτήσει το λιμάνι, το μοναδικό που βρίσκεται σε θερμά νερά , εάν ληφθεί υπόψη ότι τα υπόλοιπα ρωσικά λιμάνια παγώνουν τον χειμώνα{4}. Και τα κατάφερε. Η Κριμαία είναι αναπόσπαστο κομμάτι της ρωσικής ιστορίας και άμεσα συνυφασμένη με την ισχύ της. Το 1954 η περιοχή παραχωρήθηκε στην Σοβιετική Σοσιαλιστική Δημοκρατία της Ουκρανίας, παρά τον ρωσικό πληθυσμό της{2}. Επομένως, αυτό το ισχυρό γεωστρατηγικό κέντρο έπρεπε να περιέλθει υπό ρωσικό έλεγχο, καθώς δίνει στη Ρωσία το δικαίωμα να αναπτύξει το στόλο της.

Παράλληλα, η ανησυχία της Ρωσίας ήταν η πιθανή ένταξη της Ουκρανίας στην Ε.Ε.. Οι Ρώσοι, θεώρησαν ότι η στροφή της Ουκρανίας στη Δύση θα μπορούσε να ολοκληρωθεί με την ένταξη της Ουκρανίας στο ΝΑΤΟ, μια εξέλιξη που θα πυροδοτούσε οξεία ρωσική αντίδραση{4}. Η πιθανή προσχώρηση της αντιρωσικής Ουκρανίας στη Δύση θα υπέσκαπτε την ρωσική εθνική ασφάλεια. Επομένως, η εισβολή και κατάληψη της Κριμαίας ήταν μονόδρομος.

Όσον αφορά την Ανατολική Ουκρανία, την περιοχή που ήταν γνωστή ως «Novorossiya/Νέα Ρωσία{4}», η Μόσχα στηρίζει τους αυτονομιστές. Για ποιον λόγο; Διότι προκαλούν πρόβλημα στην Ουκρανία και υπενθυμίζουν τις ρωσικές αξιώσεις στην ευρύτερη περιοχή. Άραγε, πόσο πιθανή είναι μία κάθοδος του ρωσικού στρατού προς την Οδησσό; Η Ρωσία θα συνεχίζει να τρέφει την ένταση καθώς έτσι της υπαγορεύει το εθνικό της συμφέρον: να κρατήσει μακριά από τη Δύση και το ΝΑΤΟ την Ουκρανία{4}. Συμπερασματικά, η γεωγραφία καθορίζει την πολιτική. Η Ουκρανία αναγκάζεται εξαιτίας της γεωγραφικής θέσης της να αντιμετωπίζει μεγάλους κινδύνους.

Ενδεικτική διαδικτυακή και μη βιβλιογραφία

· Ukraine conflict: Moscow could ‘defend’ Russia-backed rebels (9/4/2021) Ανακτήθηκε από https://www.bbc.com/news/world-europe-56678665 (Τελευταία πρόσβαση 15/4/2021) (1)

· Transcript: Putin says Russia will protect the rights of Russians abroad (18/3/2014) Ανακτήθηκε από https://www.washingtonpost.com/world/transcript-putin-says-russia-will-protect-the-rights-of-russians-abroad/2014/03/18/432a1e60-ae99-11e3-a49e-76adc9210f19_story.html (Τελευταία πρόσβαση 15/4/2021) (2)

· Ukraine crisis: Timeline (13/11/2014) Ανακτήθηκε από https://www.bbc.com/news/world-middle-east-26248275 (Τελευταία πρόσβαση 15/4/2021) (3)

· Marshall,T.(2019)Αιχμάλωτοι της Γεωγραφίας[Μετάφραση:Σ.Κατσούλας], Αθήνα: Εκδόσεις Διόπτρα

Ο Ευάγγελος Τσούρης είναι φοιτητής πολιτικής επιστήμης και δημόσιας διοίκησης του ΕΚΠΑ