Ευρωπαϊκή ταυτότητα – εν εξελίξει συνδιαμορφώσεις

Γράφει η Δρ. Βέρα Σπυράκου*

Η ευρωπαϊκή ιδέα διαπιστώνεται ως μη επαρκής να ενσωματώσει τις πολλαπλές εθνικότητες υπό το πλαίσιο ενός σταθερού συστήματος αξιών οικοδομώντας μία αντιθετική συνύπαρξη που συσπειρώνεται στο πλαίσιο της κοινής αγοράς, δίχως κοινωνιολογικό και συναισθηματικό αντίκτυπο, τόσο ώστε να δημιουργείται μία κοινωνική σύσταση ευρωπαϊκών δεδομένων, με πολιτική και πολιτειακή βάση. Παρότι η ιδέα είναι μοναδική, παραμένει πολυδιάστατη και διανθισμένη με την πολιτική των οικονομιών των ευρωπαϊκών κρατών, στην οποία πολιτική βασίστηκε και εξαρχής η προσπάθεια ενοποίησης ως απόρροια των ιστορικών συγκυριών με πρωταρχικό σκοπό την αποφυγή να παραταθεί η παρακμιακή μεταπολεμική περίοδος.

Ο εν λόγω οικονομικός χαρακτήρας, ακόμη σήμερα, θεωρείται ως ο λόγος που το ευρωπαϊκό οικοδόμημα δεν ολοκληρώνεται πολιτικά, αλλά διευρύνεται αφήνοντας εκτός τη φωνή των πολιτών. Παρότι περιπτώσεις με θεσμικό και εννοιολογικό κενό ενισχύουν την άποψη αυτή, δεν μπορεί να αγνοηθεί το γεγονός πως βάσει αυτής της οικονομικής πολιτικής τα κράτη-έθνη ανέκαμψαν τότε και επιβιώνουν σήμερα. Ομοίως, ο Ντάλης υπογραμμίζει πως είναι γενικά αποδεκτό ότι η Ευρώπη^[1], μέσω των ανοικτών αγορών και της κοινωνικής προστασίας αποτελεί «παράδειγμα οικονομικής και πολιτικής διαχείρισης». Στο ίδιο σκεπτικό με τον Delanty, η ιδέα της Ευρώπης ήταν άρρηκτα συνδεδεμένη με το παραδοσιακό κράτος και την κουλτούρα των αρχηγεσιών περισσότερο απ’ ό,τι με τα κοινωνικά θέματα των πολιτών, ενώ όπως επισημαίνει ο Touraine, «το ευρωπαϊκό οικοδόμημα μας δίνει την ευκαιρία να ζήσουμε ταυτόχρονα σε διάφορα επίπεδα πολιτικής και κοινωνικής οργάνωσης, εάν δεν το αξιοποιήσουμε, θα διχαστούμε μεταξύ οικουμενικότητας και ιδιαιτερότητας ή θα εγκλωβιστούμε σε έναν αδίστακτο εθνικισμό»^[2]. Συνεπώς, η Ευρώπη δεν αποτέλεσε την εναλλακτική πρόταση στον εθνικισμό, αλλά την επιβεβαίωση του έθνους-κράτους, πράγμα που δεν έχει αποκατασταθεί πλήρως θεωρητικά, με αποτέλεσμα να δημιουργεί ευρωαντιδράσεις και στη σύγχρονη εποχή. Ο ευρωπαίος πολίτης χαρακτηρίστηκε από ένα είδος εσωστρέφειας που παρομοιάστηκε με την πατριωτική ιδιότητα, με όρους εθνοστρέφειας, γεγονός που συνέβη διότι τα μελανά σημεία της ευρωπαϊκής ενότητας προσέδωσαν στην ιστορική της διαδρομή μία μορφή πολιτικής αναγκαιότητας, διαπίστωση σχετική με τις διαφοροποιητικές ρίξεις που άνθησαν μέσω του ευρωπαϊκού φασισμού.

Η διαμόρφωση της ευρωπαϊκής ταυτότητας βρίσκεται στο δίπολο μεταξύ των υψηλών ιδανικών όπως η δημοκρατία, η ελευθερία και η ισότητα και τις διαπολιτισμικές πολιτικές προσπάθειες της ΕΕ^[3]. Εν αντιθέσει, στον ιδρυτικό χαρακτήρα της Ευρώπης, ενυπάρχουν οι αξιακές συνιστώσες κατά τις οποίες η εθνοπολιτισμική ιδέα της Ευρώπης ενσωματώνεται στην ιδιότητα του πολίτη, έννοια κατεξοχήν κανονιστική στο εθνικό πλαίσιο αναφοράς^[4]. Ομοίως, ο Delanty υποστηρίζει πως «μόνο με τη δέσμευση για μία μεταεθνική ευρωπαϊκή ιδιότητα του πολίτη μπορεί να απαλλαχθεί η ιδέα της Ευρώπης από την πολιτισμική αμφισημία». Ο ευρωπαίος όμως πολίτης, ως αντιπροσωπευτικός φορέας των αξιών ανθρωπιστικού προτύπου, δύναται να αποσυνδέσει την ιδέα της Ευρώπης από την αμιγώς εθνοπολιτισμική πολιτική προσέγγιση που ασκεί η ενότητα στα έθνη-κράτη, διότι το ιδανικό της ιδιότητας του πολίτη, είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με το ιδανικό της αυτονομίας της «πόλης-κράτους» και την αντίσταση ή τη συμμετοχή στην τυραννία της κεντρικής εξουσίας. Παράλληλα, η ιδιότητα του πολίτη είναι συνυφασμένη με τη δημόσια σφαίρα άρα την πολιτική διάσταση της συμμετοχής του^[5].

Ο σύγχρονος πολυμορφικός κόσμος επιβάλλει ακούσια τον τύπο του πολίτη που πρέπει να αποτελεί τη βάση και την έναρξη για τη νομιμοποίηση και την οικοδόμηση θεσμών που θα έχουν χαρακτήρα και κανονιστική έκταση ατομοκεντρική μεν, αλλά σε ένα διεθνές περιβάλλον αλληλεπίδρασης.

Σύμφωνα με τον Φραγκονικολόπουλο, το σύγχρονο διεθνές περιβάλλον και η ανάγκη για όλο και περισσότερη συνεργασία στο πλαίσιο της παγκόσμιας κοινότητας θέτει μία σειρά ζητημάτων. Συγκεκριμένα, αναφέρει, δυο κατηγορίες θεμελιακών προβλημάτων ήτοι την «εμφάνιση παγκόσμιων προβλημάτων» στον προσδιορισμό τους και την κατανόηση της σύστασης της ποιότητας, καθώς και υπό ποια συνθήκη θα αντιμετωπιστούν τα εν λόγω και εν συνεχεία «την τύχη του εθνικού κράτους» στις νέες επιταγές παγκοσμιοποίησης, θέτοντας ένα καίριο ερώτημα: «Μπορεί να υπάρξει υπερεθνική οργάνωση της δημοκρατίας; Αν ναι, θα είναι αυτή ίδια με εκείνη στα πλαίσια του εθνικού κράτους; Ή θα είναι διαφορετικής οργάνωσης αν όχι και ποιότητας;», αλλά και ποια μορφή δύναται να λάβει η συνεργασία σε διεθνές επίπεδο^[6]. Το δίχως άλλο η παγκοσμιοποίηση και η ψηφιακή εποχή αποδυνάμωσε τις κεκτημένες συλλογικές ταυτότητες των ατόμων και προκάλεσε τον μετασχηματισμό τους από πολιτική, δικαιική και συναισθηματική σκοπιά. Η ευρωπαϊκότητα, με όρους Τσάτσου, δεν είναι ένα σταθερό σύνολο ιδανικών, άρα δεν είναι εφικτό να αντιμετωπίσει μαχητικά τον εθνικισμό και την ξενοφοβία. Για τον Habermas, «ζώντας σε έναν απομαγευμένο κόσμο, τα άτομα αναπτύσσουν μετα-συμβατικές ταυτότητες»^[7], αποκτούν μία πιο αμερόληπτη οπτική, αποστασιοποιούνται από τις επιθυμίες και τις συμβάσεις των κοινωνικών προσδοκιών με τις οποίες έρχονται αντιμέτωποι. Αυτό είναι ένα ισχυρό στοιχείο οικουμενισμού, που προστίθεται στα χαρακτηριστικά των ευρωπατριωτισμών της Ευρωπαϊκής συνέργειας. Το κοινό μέλλον των λαών δεν προϋποθέτει κοινό ιστορικό παρελθόν, αλλά τις κοινές αξιακές συνιστώσες. Η πίστη δεν εξαρτάται από την κοινή ιστορία, αν και διευκολύνεται από αυτή. Είναι άρα εφικτό από εννοιολογική, όσο και από εμπειρική σκοπιά, να ταυτιζόμαστε με οικουμενικές αρχές και ταυτόχρονα να διατηρούμε την πίστη σε έναν συγκεκριμένο βασικό συνταγματικό πολιτισμό στον οποίο καλλιεργούνται αντιλήψεις για τη δικαιοσύνη. Βάσει αυτής της συνεξέλιξης, η συζήτηση οδηγείται σε μία μεταεθνική θέαση των ενωσιακών μορφωμάτων όπως η ΕΕ, καθώς και του πολίτη ως ιδιότητας που εγκαθιδρύει ως εφικτή την έννοια υπερεθνικών κοινοτήτων διαμέσου της ομοσπονδιακής τους διασύνδεσης.

*Η Βέρα Σπυράκου είναι Διδάκτωρ Διεθνών, Ευρωπαϊκών και Περιφερειακών Σπουδών του Παντείου Πανεπιστημίου

[1] Κόκκινος, Γ. και Ντάλης, Σ. (2014), Η Ευρωπαϊκή Ιστορική Συνείδηση και ο Ρόλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης στον Σύγχρονο Κόσμο: Δύο Ανοικτές Διαλέξεις, Αθήνα: Πανεπιστήμιο Αιγαίου και Παπαζήσης, αλλά και τη σχετική συζήτηση για τον αμιγώς οικονομικό προσανατολισμό της ΕΕ βλ. Ντάλλης, Σ. (2017). Η «Δύσκολη» Ευρώπη. Σε αναζήτηση νέας Ευρωπαϊκής Αλληλεγγύης. Αθήνα: Εκδόσεις Παπαζήση. Βλ. κυρίως σελ. 41-41 και 84-85 για τα πιθανά μοντέλα της ενοποιητικής εξέλιξης.

[2] Touraine, A. (1994). European Countries in a Post-National Era, in Rootes, C. and Davis, H. (Eds.) Social Change and Political Transformation, London: Sage Publications.

[3] Ο Delanty χαρακτηριστικά αναφέρει […] μία αντίληψη που διατυπώθηκε και από τον Γκορμπατσώφ ως εξής: «η Ευρώπη, ‘από τον Ατλαντικό ως τα Ουράλια’ είναι μία πολιτισμική και ιστορική οντότητα που την ενώνουν η κοινή κληρονομιά της Αναγέννησης και του Διαφωτισμού, καθώς και οι μεγάλες φιλοσοφικές και κοινωνικές διδασκαλίες του 19ου και του 20ού αιώνα», στο Delanty, G. (2010). Επινοώντας την Ευρώπη, ό.π.

[4] O Delanty, αντιστοίχως, υπογραμμίζει πως μία συλλογική ευρωπαϊκή ταυτότητα δεν μπορεί να συγκροτηθεί αποκλειστικά με βάση την κοινή γλώσσα, τη θρησκεία ή την εθνικότητα: «χωρίς να προκύπτουν σημαντικοί διχασμοί και συγκρούσεις» και τονίζει δε, πως «η μόνη πιθανή επιλογή είναι ίσως η ιδιότητα του πολίτη [citizenship]. Βλ., ό.π.

[5] Delanty, G. (1999). Social Theory in a Changing World: Conceptions of Modernity. Cambridge. Polity Press. Σελ. 80-81.

[6] Bellamy, R. (2019). A Republican Europe of States: cosmopolitanism, intergovernmentalism and democracy in the EU. Cambridge University Press. Σελ. 15-22.

[7] Müller, J.-W. (2012). Συνταγματικός Πατριωτισμός, μετάφραση: Χ. Παπαστυλιανός και Φ. Στεφοπούλου, Αθήνα: Κέντρο Ευρωπαϊκού Συνταγματικού Δικαίου και Παπαζήσης, σελ. 71. Για περαιτέρω εμβάθυνση στην έννοια και τη θεωρητική συμβολή του πολιτικού στοχαστή, βλ. το πρωτότυπο έργο του Sternberger, D. (1990). Verfassungspatriotismus (Vol. 10). Insel Verlag ή/και όπως ο Müller προτείνει το πρωτοεμφανιζόμενο άρθρο Dolf Sterneberger, “Verfassungspatriotismus”, Frankfurter Allgemeine Zeitung, 23 Μαΐου 1979, όπως και την ανάλυση της Kinkela, C. (2001). Die Rehabilitierung des Bürgerlichen im Werk Dolf Sternbergers (Vol. 3). Königshausen & Neumann. σελ. 285-296.